آموزش موسیقی سنتی ، آشنایی با دستگاه ها و ردیف های موسیقی سنتی

وقتی که میخواهم درباره یک شاخه از موسیقی که تاثیر عمیقی در بر دیگر شکل های موسیقایی گذاشته است مطلب بنویسم ، کمی ترس و یکمی هم تردید به سراغم میاد. وقتی صحبت از بومی سازی کردن میشه موسیقی سنتی یکی از مهم ترین و تاثیر گذار ترین شاخه های موسیقی در ایران است که میتوان گفت که بیشترین تاثیر را بر سبک هایی مثل پاپ و جاز ایرانی گذاشته است. به همین دلیل آموزش موسیقی سنتی برای هر نوازنده حرفه ای توصیه میشه. همانطور که میبینید در هنرستان و دانشکده موسیقی جدا از ساز تخصصی یادگیری برخی ساز های سنتی اجباریست همانند تنبک.

موسیقی سنتی چیست ؟

در توضیح نام گذاری موسیقی در ایران به این سبک از موسیقی ، موسیقی سنتی - موسیقی ایرانی - موسیقی ملی - موسیقی اصیل نیز گفته میشود که نمیتوان گفت اشتباه است زیرا که تمامی این نام ها بر گرفته از مفهوم ایرانی بودن موسیقی سنتی است.

درباره تاریخچه موسیقی ایرانی میتوان گفت شامل سه دوره میباشد.

1. قبل از اسلام
2. بعد از اسلام
3. معاصر

انواع ساز های سنتی

از مهمترین ساز های سنتی که برا ی آموزش موسیقی سنتی هم استفاده میشه تار،سه تار،کمانچه،عود،تنبک،نی،دف هستش که از نوع تولید و صدایی که تولید میشه میتوان تشخیص داد که این ساز سنتی هستش.البته برای ساز شناسی نیاز به دانش موسیقی و همچنین آشنایی با سیر تاریخی این موسیقی هست.

فواصل و پرده گذاری

درباره فاصله گذاری ها و پرده بندی های موسیقی سنتی در ادامه به تفصیل صحبت میکنیم.در این بخش مختصری درباره آن مینویسیم.

فواصل موسیقی ایرانی نوعی فاصلهٔ مختص موسیقی سنتی ایران است که بر اساس ریز پرده شناخته می‌شود. علامت‌های عَرَضی و سرکلید که برای نمایش این فواصل به کار می‌روند سُری و کُرُن نام دارند.

در واقع تاریخِ موسیقی ایرانی بعد از دوران فارابی به نگارش درومده. از این دوره به بعد بوده که موسیقیدانان و نوازنده ها با پرده بندی روی ساز به فاصله‌ها و مقام‌های جدیدی دست پیدا کردن. طبق تحقیقات دانشمندان، ایرانی‌ها در قدیم، از فاصله‌هایی کوچکتر از «نیم پرده» استفاده می‌کرده‌اند و اساس موسیقی ایرانی بر «دانگ» و فاصلهٔ «چهارم درست» استوار بوده و با گامهای امروزی به فاصلهٔ یک اکتاو متفاوت است.

در موسیقی شرق، از ریز پرده‌هایی چون «ثلث‌ پرده» و «ربع پرده» نام می‌برن اما در تحقیقات موسیقیدانان معاصری چون مهدی برکشلی و هرمز فرهت، موسیقی ایرانی دارای فواصل ثابتی مبتنی بر اعتدال نبوده و متغیر است و در قالب‌هایی چون «ثلث پرده» و «ربع پرده» نمی‌گنجد. در تکامل فاصله و گام‌های ایران قدیم، از موسیقیدانانی چون فارابی، ابن سینا، اسحق موصلی، صفی‌الدین ارموی، عبدالقادر مراغه‌ای، محمود شیرازی و در دوران معاصر از علینقی وزیری با کتاب دستور تار و روح اله خالقی با کتاب نظری به موسیقی نام برده می‌شود.

موسیقی سنتی قبل از اسلام

این دوره به حکومت ساسانیان بر میگردد .بارزترین و مشهورترین آهنگها و نغمات در زمان ساسانیان میباشد که موسیقی بسار رونق داشته است و خنایگران و رامشگران مقامی نافع داشته و تا حدی رابط بین مردم و دربار بودند. حکومت ساسانیان دوره جذب هنرماندان به دربار بوده است و این جذب تدریجی بوده و همین عامل باعث شده است که رشد و پیشرفت قابل ملاحظه ای در موسیقی سنتی اتفاق بیوفتد.

یکی از دلایل ترویج و اهمیت موسیقی سنتی و آموزش آن در این دوران هنر دوستی و موسیقی دوستی شاهان این سلسله بوده است. همانند خسرو پرویز و بهرام گور.

بطوریکه در زمان بهرام گور موسیقی دانان جزو طبقه ممتاز و برجسته جامعه محسوب میشدند و حتی در زمان شکار و خصوصی ترین مکان ها ، موسیقی و موسیقی دانان حضور داشته اند.

در زمان خسرو پرویز که اوج این هنر است و هنرمندانی همانند باربد به ظهور میرسند. در این زمان است که دستگاه های موسیقی ایران (هفت دستگاه) به باربد نسبت داده شده و مقام های قدیم را اصلاح و بازآفرینی کرده است.

ساز های این دوره شامل عود ، عود هندی ، بربط ، چنگ ، تنبور کوچک و بزرگ ، طبل کوچک ، سنتور ، زنگ ، نای و ... که میتوان در نقاشی های قدیمی این ساز ها را دید. در این دوران بود که بنیان هفت خسروانی (هفت دستگاه) و پرده بندی توسط ایرانیان انجام شده است. در هر نقطه یک ساز با اقبال بیشتری رو به رو بوده است به طور مثال چنگ در خراسان و رباب در طبرستان و دیلمستان.

رشد علم موسیقی و ثبت انواع صدا ها

علم موسیقی نیز هم طراز با اجرا موسیقی در این دوره پیشرفت چشمگیر داشته. بطوریکه از کشور ها و بلاد مختلف جهت یادگیری علم موسیقی به ایران می آمیدند. موسیقیدانان در آن زمان توانسته بودند برای آوا ها نیز علاوه بر آهنگ ها نت نویسی کنند. به این سیستم "VISB دبیره" گفته میشود که حتی میتوان با این سیستم صدای غرش حیوانات و درندگی را نیز ثبت و علامت گذاری کرد.

تا قبل از این الفبا ، الفبای دیگری بوده که به زرتشت نسبت داده شده بنام کش دبیره که هر جور صدایی اعم از موسیقی ایرانی و دیگر کشور ها را میتوانست ثبت کند. ولی نسبت به"VISB دبیره " الفبای محدودتری بوده که شامل 160 حروف الفبا بوده ولی "ویسب دبیره" تا 360 حرف بوده.

باربد و ساختن دستگاه های خسروانی

باربد یکی از موسیقی دانان به نام زمان خسرو پرویز است که هم نوازنده عود و هم خواننده بود که بر اساس لباب الاباب توانست نوا خسروانی را به صورت در آورد. نقل است که علم موسیقی وی آنقدر زیاد بوده که هر صوتی را ثبت مینموده.

باربد 360 نغمه برای روز های سال و 30 لحن برای روز های ماه و 7 آهنگ خسروانی برای هفت روز هفته ساخته بوده است. البته هنوز هم این آثار در موسیقی سنتی ما به چشم میخورند ولی آموزش آنها به علت کمرنگ شدن این آثار کمی ناممکن است.

از دیگر موسیقی دانان در این زمان میتوان به بامشاد و رامتین اشاره کرد که هردو به علم موسیقی واقف بودند.

موسیقی سنتی بعد از اسلام

در این زمان بعد از حمله اعراب به ایران است و تا دو قرن خبری از موسیقی در دست نیست و بعد ها رشد موسیقی آغاز میشود ولی روند رو به رشدی را میتوان در دیگر هنر ها مشاهده کرد.

از زمان فارابی به بعد موسیقی رشد یافته و تغییراتی را شامل میشود که به صورت مدون و علمی میباشد. اگرچه حمله اعراب ضربه بسیار مهلکی را بر پیکر فرهنگ و هنر ایرانی بود ولی میزان زیاد هنر و موسیقی در زمان ساسانیان توانست از فراموشی و نابودی فرهنگ ایران جلوگیری کند.

به طور کلی سه چیز در دوران حکومت عباسیان با هم آمیخته شدند و فرهنگ ایران را به شکل دیگر در آوردند. زبان ، دین و موسیقی. در این دوران زبان رایج عربی بود و به طبع آن تغییر زیادی در اشعار و آهنگ ها و نغمه های موسیقی ایرانی گذاشت. ولی مناطق کوهستانی که به دست اعراب فتح نشد اصالت خود را حفظ کردند.

موسیقی و علم ایرانیان تا باختر رفت به طوریکه در 52 مقام موسیقی مصر ، سوریه و لبنان هنوز 30 مقام از مقامات ایران در آنان شنیده میشود. میتوان گفت که موسیقی الداه به دست ایرانیان ساخته شد و جایگذین موسیقی عرب شد.در این زمان اعراب به جز طبل ، بوق و سازی شبیه نی چیز دیگری نداشتند ولی در مجاورت با موسیقی ایرانیان ساز های دیگر را آموختند و به موسیقی خود اضافه کردند مانند عود.

موسیقی سنتی در عصر معاصر

از آنجا که موسیقی ایران قبل از میلاد مسیح از آسیای میانه بوده است به نام موسیقی دستگاهی یا کواکسیک ایرانی شناخته میشود. در زمان معاصر بعد از قاجار تاریخ مون درباره موسیقی وجود دارد که توسط علی اکبرخان فراهانی نغمات و مقامات ایرانی که قبلا وجود داشته است ، به صورت دیگری دسته بندی شده است. این دسته بندی امروزه به موسیقی دستگاهی یا ردیف موسوم است.

احیای هفت دستگاه خسروانی توسط علی اکبرخان فراهانی

علی اکبرخان فراهانی بخاطر اشراف کامل بر نغمات و آوازهای ایرانی موسیقی را به هفت دستگاه (همان هفت دستگاه خسروانی) و 5 آواز تقسیم کرد.

دستگاه های موسیقی سنتی عبارتند از : شور - ماهور - همایون - سه گاه - چهارگاه - راست پنجگاه - نوا

آواز ها در موسیقی سنتی عبارند از : ابوعطا - بیات ترک - افشاری - دشتی - اصفهان.

درباره آواز بیات ترک باید بگوییم که قبل از قاجار نام این دستگاه بیات زند بود ولی به دلیل خصومت قاجاریان که ترک بودند با زندیان نام آن به بیات ترک تغییر پیدا کرد.

از مهم ترین مباحثی که در آموزش موسیقی سنتی مطرح میشود همین دستگاه ها و آواز ها هستند و بسیاری از آهنگ های ساخته شده در موسیقی پاپ و سنتی بر اساس این دستگاه ها هستند.

در این زمان موسیقی سنتی به طور اصیل و دستگاهی تا پهلوی دوم ادامه داشت و نوازندگان و خوانندگان با تعهدی خاص شبیه به تعصب از این موسیقی محافظت کردند و فقط نغماتی با همین دستگاه ها ساختند که در سالهای بعد از پهلوی دوم هم همین ها ملاک سنجش و ارزشیابی بود.

تحولات موسیقی سنتی در ابتدای پهلوی دوم

در زمان پهلوی دوم این روند بخاطر تحولات فرهنگی و اجتماعی تغییرات زیادی را به خود دید. هنرمندانی به عرصه ظهو رسیدند که علاوه بر حفظ احترام و استفاده صحیح از دستگاه ها ، نحوه استفاده از ساز ها و دستگاه های موسیقی سنتی را با تغییرات اجتماعی ایران در آن زمان منطبق کردند.

در این نقطه تغییرات عظیمی در موسیقی سنتی و آموزش آن اتفاق افتاد. موسیقی دانانی همچون صبا ، خالقی ، وزیری و ...پیشرو در تغییرات موسیقی بودند که هرکدام از این بزرگانی پرورش دادند که بنوبه خود از موسیقی ایرانی و حتی دستگاهی حراست کردند مانند علی تجویدی یا همایون خرم.

برنامه هایی مثل گلهای رنگارنگ ، گلهای صحرایی ، گلهای تازه شاهین این تغییرات میباشند. لازم به ذکر است که در دوره معاصر انواع دیگری از موسیقی وجود داشتند مانند موسیقی پاپ ، موسیقی رو حوضی و کوچه بازاری که شرح این موسیقی در مقاله ما نمیگنجد.

در پایان این نکته لازم به ذکر است که آنچه از نغمات ، آواز ها ، مقامها و ... در این سرزمنی قبل از ورود اعراب تا کنون بوده تحت عنوان موسیقی ایرانی نامگذاری میگردد و نامهایی همچون سنتی ، اصیل با کلاسیک از موسیقی پر افتخار ملی و سنتی ایرانی نشات گرفته اند و فقط در شرایط و ادوار مختلف بنابه نظر بزرگان نامهای گوناگون به خود گرفته است.